Ένα από τα πιο επιτυχή δημιουργήματα της λαϊκής αρχιτεκτονικής

Ο Tηνιακός, αυτός ο ακούραστος εργάτης της γης, της πέτρας και του μάρμαρου, αναγκάστηκε από πολύ παλιά, για να αυξήσει τις καλλιεργήσιμες επιφάνειες, να κεντήσει τα βουνά με μικρά οριζόντια τμήματα, τις “παραγγεριές”, κτισμένα με ξερολιθιές που συγκρατούν το λιγοστό χώμα, αλλά παράλληλα προσφέρουν μοναδική πλαστικότητα στο τοπίο. Σήμερα, σιγά -σιγά εξαλείφονται από την εγκατάλειψη και καταστρέφονται από την ελληνική πατέντα της “εκτός σχεδίου δόμησης” που την εκμεταλλεύονται οι κάθε λογής έμποροι -εργολάβοι με μοναδικό σκοπό το κέρδος.

Τα χωριά, πάνω από πενήντα, ζώντα τα περισσότερα, από ανάγκη να προστατευτούν από την σφοδρότητα του ανέμου και απ´τους κακόβουλους ξένους, ο τηνιακός τα έχτισε σε υπήνεμα μέρη, μεσημβρινά, κοντά σε πηγές νερού και σε έδαφος σχιστολιθικό.

Η ανάγκη, ο τόπος, τα υλικά και πάνω απ´όλα ο άνθρωπος είναι οι παράγοντες που διαμόρφωσαν το Τηνιακό σπίτι . 

Τα σπίτια κτίστηκαν σε αρμονικούς όγκους το ένα δίπλα στ´άλλο με βασική μέριμνα την προστασία από τον άνεμο, τον καλό ηλιασμό και την απρόσκοπτη θέα. Οι δρόμοι, πλακόστρωτοι και στενοί, περνούσαν πολλές φορές κάτω από τα σπίτια στεγασμένοι με καμάρες.

Το βασικό οικοδομικό υλικό είναι ο σχιστόλιθος, σε μορφή πέτρας η πλάκας, με μεγάλη μηχανική αντοχή σε θλίψη και εφελκυσμό. Το ξύλο, λόγω του σφοδρού ανέμου, υφίσταται σαν οικοδομικό υλικό σε μήκη 2,50μ περίπου. Ο ασβέστης, αν και υπάρχουν άφθονα λευκά μάρμαρα, χρησιμοποιείται με φειδώ και όπου είναι αναγκαίος, μιας και τα καμίνια καίνε πολλά από τα λιγοστά ξύλα. Επίσης είναι το μάρμαρο, το χώμα, η άμμος, τα καλάμια και τα φύκια.

Ο τηνιακός έχτιζε το σπίτι, πάντα σε κεκλιμένο έδαφος με την πλάτη στον βοριά. Με μόχθο ισοπέδωνε τον βράχο για την θεμελίωση, με κέρδος απ´την εκσκαφή, μεγάλο οικοδομικό απόθεμα από πέτρες και πλάκες. Στην βορεινή πλευρά άφηνε ένα κενό, τον “γκτούντο”, για προστασία από την υγρασία των ομβρίων.

Τους τοίχους, πάντα από λιθοδομή, τους έχτιζε με πλάτος 60-80 εκ στο κατώγι και 50-60 εκ στο ανώγι. Χρησιμοποιούσε τις πέτρες της εκσκαφής, που αφού τις κρατούσε με στοργή, και τις κοίταζε από παντού, τις συνταίριαζε με προσοχή να χουζουρέψουν δίπλα στις άλλες. Η διαμόρφωση των χώρων γινόταν με τοίχους επάλληλους, σε απόσταση 2,50 μ περίπου, μιάς και δεν υπήρχαν μεγαλύτερα ξύλα-δοκάρια.

Στο κατώγι-καταστέγι βρισκότανε η αποθήκη με την σοδιά ,συνήθως καλά κρυμμένη και ο σταυλισμός των ζώων. Σε μια γωνιά, φτιαγμένο με σχιστόπλακες, υπήρχε το πατητήρι για τον μούστο. Η επιφάνεια του κατωγιού ήταν μεγαλύτερη του ανωγιού και το επιπλέον τμήμα -δώμα, δημιουργούσε την πλακοστρωμένη αυλή, με τα πεζούλια γύρο της. Σ´αυτήν ανέβαιναν κατ´ευθείαν από το δρόμο με την πέτρινη σκάλα.
Στο ανώγι διημέρευε η οικογένεια. Στο κέντρο, τη μεγάλη σάλα με ύψος περίπου 4 μ, την πλαισίωναν με μικρότερο ύψος οι άλλοι χώροι. Η σάλα κατασκευαζόταν από τρείς παράλληλους τοίχους με τον μεσαίο να μορφοποιείται σε τόξο -βόλτο που στηριζόταν σε δύο λαμπάδες 60 εκ. Έτσι δημιουργούντο τέσσερις κόγχες που συνδέανε την σάλα με την κουζίνα -τζάκι και την τραπεζαρία απ´την μια μεριά και τις κάμαρες από την άλλη. Η κουζίνα, πολλές φορές, εξείχε της σάλας για να προστατέψει την αυλή απ´το βοριά. Τον ρόλο αυτόν, αλλού, τον έπαιζε η πέτρινη σκάλα που έφτανε στην ταράτσα -δώμα. Από κάτω της ή δίπλα, υπήρχε το αποχωρητήριο.

Η σάλα έβλεπε πάντα μεσημβρινά, σ´επαφή με την αυλή και λιάζονταν από τα δυό παράθυρα μικρού πλάτους έως 90 εκ και την πόρτα στο μέσο τους και στον άξονα της σάλας.

Οι λαμπάδες των ανοιγμάτων λόξευαν προς τα μέσα για τον καλύτερο ηλιασμό και θέαση. Πάνω από την πόρτα και τα παράθυρα, ο τοίχος διαμορφωνόταν σε ανακουφιστικά ημικυκλικά τόξα -βόλτα που τα κάλυπταν οι φεγγίτες- υπέρθυρα . Σ´αυτά ο τηνιακός με φαντασία και τέχνη σκάλιζε στο μάρμαρο ή στη πέτρα, μοτίβα που τον εκφράζανε, από φυτά, καΐκια, κυπαρίσσια, πουλιά, ψάρια, ή σύμβολα συχνά αποτρεπτικά, για την εξουδετέρωση των βλαπτικών και δαιμονικών δυνάμεων!

Η μεγάλες διαστάσεις της σάλας, ήταν αναγκαίες, παλιά για την σηροτροφία, την καλλιέργεια του μεταξοσκώληκα, και στα νεώτερα για την υποδοχή, τα γλέντια και τα τραπέζια της αγάπης στις μεγάλες γιορτές .

Τα έπιπλα ήταν λιτά, λειτουργικά και τα άκρως αναγκαία, από ξύλα του νησιού. Στους τοίχους άφηναν εσοχές-“θυρίδες” για ν´ακουμπάνε πράγματα .

Τα παράθυρα, πολλές φορές με τα παντζούρια εσωτερικά, καθώς και η πόρτα, ήταν φτιαγμένα από ξύλο, περαστά ή καρφωτά. Όλοι οι χώροι ήταν στρωμένοι με σχιστόπλακες ή πατητό ασβεστωμένο χώμα. Σπανιότερα με σανίδες.

Η στέγαση στηριζόταν σε ξύλινα δοκάρια-τράβες ανά 40 εκ περίπου, απο δέντρα του νησιού, από ελιές, κυπαρίσσια, μουριές και παλιότερα από το ξύλο, μεγάλης αντοχής της φίδας, δέντρο που έχει σχεδόν εξαφανιστεί .

Τα κενά των δοκαριών τα γεφύρωναν με σχιστόπλακες-“στεγάδια”, αρμολογημένα με κουρασάνι ή σπανιότερα με σανίδες. Από πάνω για μόνωση έστρωναν φύκια καλυμμένα με αργιλόχωμα πάχους 20 εκ περίπου, καλά πατημένο μ´ενα κυλινδρικό μάρμαρο, το “μπιλιάρισμα”.

Τα επιχρίσματα στους εσωτερικούς χώρους γίνονταν με ασβέστη και άμμο, με πολλές παραλλαγές. Στο κατώγι απλά ασβέστωναν τους τοίχους . Στους εξωτερικούς πολλές φορές το επίχρισμα με το καλό πάτημα του μυστριού κάλυπτε πιο στεγανά τους αρμούς, το λεγόμενο “σαρδελάκι”. Μαζί με το αισθητικό αποτέλεσμα, οι μικρές συνεχείς εκφορές του σοβά προστάτευαν από την βροχή και σκίαζαν μερικά τον τοίχο . Άλλοτε, όταν η λιθοδομή ήταν μαστορικά φτιαγμένη, την άφηναν ανεπίχριστη ή κάλυπταν μόνο τους αρμούς.

Το επίχρισμα τελείωνε ψηλά με κορνίζα, που εξείχε 5 έως 10 εκ, προστάτευε απ´την βροχή αλλά και έδινε επίσης με την σκιά της πλαστικότητα στο τοίχο. Διακόπτονταν μόνο στην θέση της ανοικτής υδρορροής, του “κάναλου”.

Η περιγραφή της δομής του Τηνιακού σπιτιού δεν προσφέρεται για τυφλή αντιγραφή σε νέες κατασκευές. Μόνο αντλώντας διαλεκτικά απ´αυτό τις αλήθειες και τις αρχές του και σε συνδυασμό με τα νέα κατασκευαστικά δεδομένα θα κοσμήσουμε την Τήνο με σπίτια άξια των παλιών μαστόρων .

*Ο Νίκος Χατζηκυριάκος είναι αρχιτέκτονας. Πρωτοήρθε στη Τήνο τη δεκαετία του 70 και ασχολήθηκε σε βάθος με τη μελέτη της τοπικής αρχιτεκτονικής την οποία και ανέδειξε παραδειγματικά σε όλες τις ανακαινίσεις αλλά και τις νέες κατασκευές που υπέγραψε, υπενθυμίζοντας συχνά στους νεότερους μαστόρους τη τέχνη των προγόνων τους. Οι μελέτες του χαρακτηρίζονται από τη μοναδική πλαστικότητά τους και τον σεβασμό στη λαϊκή σοφία. Μεταξύ πολλών έργων στο νησί της Τήνου, έχει υπογράψει το σπίτι του Κώστα Τσόκλη στον Κάμπο αλλά και το θεατράκι στο Κουμάρο.